اول از همه باید نگاهی کلی به تاریخچه مسجد جامع یزد بیندازیم که بدانیم آجر به آجر این بنا دقیقا از چه داستانی سر بر‌آورده است. شاید چشمتان برقی از سر هیجان بزند وقتی بدانید مسجد جامع کبیر یزد بیشتر از ۹۰۰ سال قدمت دارد! و همینطور از نظر معماری و نوع ساخت هم همیشه مورد توجه مورخین و معماران بسیاری بوده است.
در اغلب متون تاریخی، این بنا با نام‌های مسجد جمعۀ شهرستان، مسجد جامع عتیق، مسجد جمعۀ قدیم، «درده» و مسجد جامع نو ذکر شده است. همچنین سبک معماری این بنا از سبک آذری یا مغولی پیروی کرده و جالب‌تر از همه، می‌گویند زمانی که هنوز اسلام به ایران نیامده بود در این محل آتشکدۀ زرتشتیان قرار داشته است و بعدها ستون‌های این مسجد بر این آتشکده قرار گرفتند و ساخته شدند.
دوره سلجوقیان
دوره سلجوقیاندر تاریخ نوشته‌اند که بانی اول ساخت این مسجد بزرگ و زیبا، «علاء‌الدوله کالنجار» از خاندان آل‌بویه بوده است که آن زمان حاکم شهر یزد، در زمان ملک‌شاه سلجوقی بوده است. پس باید از این علاقۀ او به ساخت چنین مسجد بزرگی فهمید که او مردی بسیار مذهبی و سفت‌و‌سختی بوده است.
البته بنای ساختمانی که کالنجار در آن زمان ساخته بود ویران شدند اما بعد از او، «سید رکن‌الدین نظام‌الحسینی» در سال ۷۲۴ هجری قمری، در جایی که کالنجار قبلۀ مسجد را قبلا ساخته بود، مساحت بسیار بزرگ مسجد جامع یزد را با ساختمانی باشکوه و مجلل بنا کرد.
دوره تیموریان
قبل از به پایان رسیدن کار ساخت‌و‌ساز مسجد جامع یزد، رکن‌الدین در سال ۷۳۲ هجری قمری در‌گذشت و پس از او «اشرف‌الدین علی‌یزدی» که از مشاهیر تاریخی یزد در دوران تیموری است، بنا بر وصیت رکن الدین، متولی به پایان رساندن ساخت گنبد و ایوان مسجد شد. در سال ۷۷۷ هجری قمری نیز گنبد و ایوان مسجد جامع کبیر یزد در زمان امیر تیمور کاشی‌کاری‌اش انجام شد و به پایان رسید.
همانطور که سال‌ها می‌گذشت و ساخت مسجد جامع یزد پیوسته کامل و کامل‌تر می‌شد، در زمان پسر امیر تیمور هم به دستور «خواجه جلال‌الدین محمود خوارزمی»، کتیبه‌ای با خط نسخ، به دست «بهاء‌الدین هزار‌اسب» که از خوش‌نویسان مشهور آن زمان بود شروع شد و سوره فتح را گرد‌اگرد گنبد و ایوان نوشت اما متأسفانه نا‌تمام ماند.
تا بالاخره در سال ۸۱۹ هجری قمری به دست «شاه‌نظام کرمانی» و در زمان شاهرخ میرزا کارش تمام شد و علاوه بر آن، به دستور شاه‌نظام کرمانی، اسامی امامان شیعه نیز بر کتیبۀ ایوان مسجد نوشته شد و القاب شاهرخ میرزا هم بر کتیبۀ سر‌در مدخل بزرگ مسجد با کاشی‌های ظریف و زیبایی منقوش شدند.
دوره صفویان
مسجد جامع یزد مثل خیلی از بناهای تاریخی که بسیار قدیمی هستند، در طول تاریخ تغییرات بسیاری را به خودش دیده است. تقریبا در دوره‌های مختلف و در طول ۱۰۰ سال، می‌توان مسجد جامع کبیر یزد را ترکیبی از سه مسجد قدیمی دانست که به تازگی در زمان قاجاریه به شکل امروزی آن در‌آمد.
در عصر صفویان هم این مسجد تغییر بزرگ و مهمی کرد که آن مناره‌های بلند و معروف آن است. این مناره‌ها، بلندترین مناره‌های جهان هستند که در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی با شماره ثبت ۲۰۶ در فهرست آثار ملی قرار گرفتند.
مناره‌های سر‌در مسجد، به دست «آقا جمال‌الدین محمد»، معروف به «مهتر جمال» که والی یزد در دربار شاه تهماسب صفوی بوده، ساخته شده است. البته مناره‌ها در سال ۱۳۱۳ فرو ریختند و از آن موقع تا زمان حاضر مرمت و بازسازی شده‌اند.
درواقع هنگامی که متوجه شدم ارتفاع مناره‌ها ۵۲ متر و قطر آن ۸ متر است، انگار تازه درک کردم که چرا مناره های مسجد جامع یزد یکی از شگفتی‌های معماری و تاریخی جهان هستند!
دوره قاجاریان
یکی از نکته‌های جالبی که در مورد این مسجد گفته می‌شود این است که، بسیاری از یزدی‌ها معتقدند برای تهیۀ خاک کاشی‌ها و مصالح مسجد جامع یزد از خاک کربلا و گلاب استفاده شده است و همین باور باعث شده قدسیت خاصی به این مسجد در طول زمان بخشیده شود.
البته همانطور که از قبل اشاره کردم، طی تغییرات مختلف مسجد جامع، اضافه شدن ایوان مرمر، ساخت رواق با گچ و آجر در سمت راست گنبد، مرمت و نصب کتیبه‌های جدید و بنای دو مناره بر سر‌در مدخل مسجد از این نمونه تغییرات از زمان صفویان و قاجاریه به این سو بوده است.
مثلا تعمیر کلی صحن مسجد جامع کبیر یزد، به دست حکمران یزد در زمان فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۴۰ هجری قمری و ساختن رواق‌هایی از گچ و آجر اطراف صحن و شبستانی در سمت غرب مسجد که همگی این ها هنوز هم باقی هستند در زمان قاجاریان ساخته و اضافه شد.
درواقع طبق روایاتی گفته می‌شود تا پیش از عصر قاجار و دست‌به‌کار شدن حکمران یزد، این مسجد بزرگ حاصل کنار هم قرار گرفتن سه مسجد کوچک‌تر بود اما در زمان فتحعلی شاه قاجار این سه مسجد تخریب شدند و به طور کلی مسجد جامع یزد بازسازی شد. سه مسجد پیشین نیز حاصل دوران عمرولیث صفاری و تیموریان و همچنین صفویان بودند که هرکدام در بخشی از مساحت کلی مسجد قرار داشتند.
معماری مسجد جامع یزد و بخش های مختلف آن به چه شکل است؟
مسجد جامع یزد طوری طراحی شده است که شما برای وارد شدن به مسجد شش وروردی مجزا دارید. یکی از وروردی‌های اصلی مسجد که مناره‌های بزرگ و مرتفع آن هم بالای سر‌در آن قرار گرفته، از سمت بازار قدیمی یزد و پس از عبور از بقعۀ چهارسوق بازار که سقف آن کاملا مقرنس‌کاری شده و مخصوصا در شب نورپردازی فوق‌العاده‌ای دارد، می‌توانید بعد از طی کردن یک کوچۀ تقریبا باریک و خاکی به مسیر منتهی به مسجد جامع کبیر یزد برسید.
در ابتدا ظاهر لاجوردی سر‌در مسجد و کاشی‌کاری‌های سبک اسلیمی در کنار رنگ گرم خاکی بناهای ساختمان مسجد و اطراف آن که در شهر یزد بسیار به چشم می‌خورد، توجهتان را به خود جلب خواهد کرد. در کوبه‌ای و چوبی قدیمی مسجد که ارتفاع بلندی هم دارد، جوری که دستتان به سختی به کوبه‌های روی در آن می‌رسد، حکایت از قدمت چندین قرن و سالۀ این مسجد باشکوه و زیبا دارد.
گل‌های کاشی‌کاری شده سر‌در اصلی و داخل مسجد با شعر تزیین شده‌اند و شما ترکیب رنگ لاجوردی، فیروزه‌ای، آبی کاربنی و سبز را در کنار رنگ‌های گرم بنای ساختمان و درب اصلی مسجد جامع یزد مشاهده خواهید کرد و شاید کمی هم حس خنکی بهتان دست بدهد!
روبروی سر‌در اصلی مسجد حوضی هشت‌ضلعی کوچک قرار گرفته و جلوتر از آن، به سمت کوچۀ منتهی به مسجد جامع، دو آبنمای ستونی بسیار قدیمی منقش به خط فارسی و تصاویر قدیمی که بازسازی و ترمیم شده‌اند توجه‌ها را به خود جلب می‌کنند.
ایوان اصلی مسجد جامع یزد
شکل معماری ایوان اصلی مسجد جامع یزد مستطیل است و هنگام ورود به ایوان اصلی بخشی از سورۀ فتح را خواهید دید که در قسمت ورودی آن نگاشته شده و وقتی به سمت راست حیاط و حاشیۀ بالای دیوار‌ها نگاه کنید، ادامۀ سورۀ فتح را خواهید دید.
شبستان‌های مسجد جامع یزد
مسجد جامع کبیر یزد چندین شبستان دارد، اما مهم‌ترین و چشم‌گیرترین شبستان آن در قسمت غربی مسجد قرار گرفته است. جالب است بدانیم بیشتر معماری فضاهای بزرگ و اصلی این مسجد به صورت مستطیل و چهار‌گوشه است. پس این شبستان نیز مستطیل شکل بوده و اگر سرتان را بالا بگیرید کاشی‌کاری‌های فوق‌العاده زیبای لاجوردی را خواهید دید که برایتان تداعی از آسمان را خواهند داشت.
این شبستان از سال ۱۳۹۳ به عنوان محل دائمی گنجینه و موزه مسجد جامع یزد به کار می‌رود و اشیای بلااستفاده مسجد، ۳۵۰ شیء تاریخی از دورۀ ایلخانیان به بعد، مثل در چوبی و قدیمی مسجد، پردۀ کعبه، سماور قدیمی، ساعت، بخشی از کاشی‌کاری‌های قدیمی مسجد و منبر سنگی در آن محل نگهداری می‌شود.
کریاس
وقتی وارد مسجد می‌شویم، پا به داخل فضای چهار‌گوشی می‌گذاریم که سقفی گنبدی شکل دارد و این سقف با آجر ساخته شده است. به این‌جا کریاس می‌گویند. جایی که در سقف گنبدی‌اش لوح‌های سنگی بزرگی نصب شده است که زمانی به آن‌جا دهلیز هم می‌گفتند.
چاه آب و قنات مسجد جامع یزد، طولانی ترین قنات جهان
شاید فکر کرده باشید تنها عجایب مسجد جامع یزد بلندترین مناره‌هایش در جهان باشد اما باید بگویم فقط همین نیست! این زمین یا به عبارتی این خاکی که انتخاب شده است تا مسجد جامع در آن‌جا ساخته شود تاریخی‌تر از این حرف‌هاست!
قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین قنات جهان که به آن قنات زارچ می‌گویند از زیر مسجد جامع کبیر یزد نیز می‌گذرد و همین باعث شده است که در معماری و ساخت این مسجد نیز این نکته را در نظر بگیرند. طول این قنات به ۱۰۰ کیلومتر می‌رسد و تعداد چاه‌های آن ۲۱۱۵ حلقه است. فکر می‌کنید قدمت این قنات تاریخی چند سال باشد؟ قدمت قنات زارچ به ۳ هزار سال پیش بر‌می‌گردد که این در نوع خود حیرت‌آور است!
تعدادی از میله‌های این قنات نیز در صحن مسجد جامع یزد قرار گرفته‌اند و از زمان قدیم از این میله‌ها برای پر‌کردن آب انبار وسیع زیر مسجد استفاده می‌کردند تا نماز‌گزاران بتوانند از طریق پایاب مسجد برای وضو گرفتن از آب قنات زارچ استفاده کنند.
همچنین در ژوئیه سال ۲۰۱۶ میلادی، وقتی اجلاس میراث جهانی یونسکو در استانبول برگزار شد، ۱۱ قنات ایرانی که در صدر آن‌ها قنات زارچ قرار داشت، به‌عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفتند که همین موضوع نشان از اهمیت تاریخی و جهانی قنات‌های ایران دارد.
کتابخانه مسجد جامع یزد، کتابخانه وزیری
کتابخانه مسجد جامع یزد، کتابخانه وزیریکتابخانه وزیری که از کتابخانه‌های مشهور ایران محسوب می‌شود دقیقا کنار سر‌در اصلی مسجد جامع یزد، ساخته شده است. این کتابخانه پنجمین کتابخانۀ خاورمیانه است که قدمت بسیاری دارد.
در سال ۱۳۳۴ هجری شمسی به دست «علی‌محمد وزیری» تأسیس شده و طی سال‌های بعد از آن با خرید خانه‌های اطراف کتابخانه، مساحت آن گسترش یافت. البته این کتابخانه در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی وقف آستان قدس رضوی گردید و الان زیر نظر تولیت قدس رضوی است.
در کتابخانه مسجد جامع کبیر یزد نسخه‌های بسیار قدیمی و نفیس خطی نگهداری می‌شود که در نوع خود بسیار خاص هستند. همچنین ۱۶۰۰ جلد کتاب خطی و چاپی برای استفادۀ طلاب علوم دینی در این کتابخانه وجود دارد.
گفته می‌شود در طی این سال‌ها بارها ساختمان کتابخانه بازسازی و عوض شده است اما آخرین بار به دست فردی به نام «حسین بشارت» در سال ۱۳۴۸ ساختمانی دیگر خریداری شد و در‌حال حاضر کتب خطی در آن‌جا نگهداری می‌شوند. البته بخشی از این کتابخانه برای استفادۀ عموم نیز در نظر گرفته شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
گنبدخانه مسجد جامع یزد
قسمت مخصوص گنبدخانه مسجد جامع یزد آن قدر زیباست که گاهی آدم دلش نمی‌خواهد سرش را پایین بگیرد تا چشم از کاشی‌کاری‌های مقرن و آبی فیروزه‌ای و لاجوردی آن، با طرح‌های ظریف گل‌هایی که انگار سر به آسمان کشیده‌اند بردارد!
بر روی گنبدخانۀ مسجد که از دو پوستۀ بیرونی و درونی تشکیل شده است و به حفظ دمای این فضا کمک می‌کند، کتیبه‌هایی با اسامی خداوند و آیات قرآنی منقوش شده‌اند و هر چهار طرف آن، چهار گوشواره قرار دارد که زیبایی معماری آن‌جا را دو‌چندان کرده‌اند. حتی می‌گویند در قدیم از سمت راست گنبدخانه دالانی بوده تا زنان بتوانند از آن‌جا رفت‌و‌آمد کنند.
مناره‌های مسجد جامع یزد
گفته بودیم که بلندترین مناره های جهان مربوط به این مسجد است و ارتفاع آن‌ها به ۵۲ متر و قطر آن‌ها نیز به ۸ متر می‌رسد. زمانی این مناره‌ها که در عصر صفویان ساخته شدند تخریب شده بود اما بعدها در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی بازسازی و ترمیم شدند. هردوی آن‌ها راه‌پله‌هایی دارند که تا بالای مناره‌ها می‌روند. روی کاشی‌کاری‌های لاجوردی و قهوه‌ای رنگ مناره‌ها به خط کوفی آیاتی از قرآن نوشته شده‌اند.
به لحاظ معماری بلندای این مناره‌ها و کاشی‌کاری آن‌ها نوعی نبوغ به حساب می‌آیند، چرا‌که هرچه مناره‌ها به سمت بالا رفته‌اند به طرز ظریفی باریک‌تر شده‌اند و همچنان تا نوک آن کاشی‌کاری شده است. گفته می‌شود در ساخت این مناره‌های مسجد جامع کبیر یزد از آهن استفاده نشده و تماما با طاق ضربی، کاه‌گل و گچ ساخته شده است.
جلوخان مسجد جامع یزد
جلوخان مسجد جامع یزدجلوخان مسجد جامع یزد که دقیقا مقابل سر‌در اصلی قرار دارد، فضایی نسبتا بزرگ با یک حوض هشت‌ضلعی کوچک و جلوتر از آن، دو ستون سنگی است که زمانی آبنمای مسجد بوده‌اند.
روی این ستون‌ها نقوش حیوانات و گیاهان کنده‌کاری شده بوده و دو بیت شعر با خط نسخ نیز بر آن‌ها نوشته بودند که امروزه به دلیل شکستگی ستون‌ها و گذر زمان به طور کامل خوانا نیستند. البته قسمت شکستگی‌های سنگ‌ها را انگار با تسمه‌هایی متصل کرده‌اند که دچار ریزش نشوند؛ یعنی می‌خواهم بگویم آنقدر قدیمی هستند!
سر‌در شرقی مسجد جامع یزد
سر‌در شرقی مسجد جامع یزدسر‌در شرقی این مسجد جامع همان سر‌در اصلی مسجد است که به سمت بازار قدیمی یزد و بقعۀ چهارسوق باز می‌شود. در گذشته رسم معماری شهرها به این صورت بوده است که معمولا مساجد در کنار بازار اصلی شهر ساخته می‌شدند و هنگام اذان تمام بازار تعطیل می‌شد تا همۀ کسبه و اهالی شهر به مسجد رفته و بعد از ساعاتی استراحت و عبادت به کار‌و‌کاسبی خود بر‌گردند.
معمولا در اکثر شهرها هم اگر دقت کرده باشید نقشۀ مرکز شهر همین است؛ انگار بازار و مسجد مانند دو جزء جدایی‌ناپذیر از هم، با تمام خلاقیت معماری و ساختمانی‌شان همیشه کنار هم بودند!
مناره‌های معروف مسجد جامع یزد نیز بر سر‌در شرقی آن بر‌افراشته شده‌اند و کاشی‌کاری آن با رنگ‌های سرد و خنک آبی و سبز و اشعار و اسامی مذهبی منقوش شده‌اند. همچنین دو سکوی مرمرین سنگی نیز در کناره‌های آن و اطراف درب اصلی مسجد قرار دارد که محل نشستن افراد بوده است.
محراب مسجد جامع
محراب مسجد جامعو اما بخش اصلی و دیدنی مسجد جامع یزد، محراب معروف آن است که با گچ‌کاری و مقرنس‌کاری تزیین شده و از کاشی‌های معرق‌کاری‌شده در آن استفاده شده است که بر روی آن طرح‌های گل و بوته و عبارت درشت «فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم» به چشم می‌آید.
قسمتی از محراب مسجد جامع کبیر یزد ، کاشی‌کاری‌های ظریف و کوچکی است که به شکل کرۀ زمین طراحی شده و در آن تمامی رنگ‌های به کار رفته در کاشی‌کاری‌های سراسر مسجد به کار رفته است. می‌دانستید مردم یزد معتقدند خاک کاشی این محراب و همۀ مصالح مسجد جامع از کربلا آورده شده و برای ساختنش به جای آب از گلاب استفاده کرده‌اند؟
دسترسی به مسجد جامع یزد
بیایید دقیقا مسیر رسیدن به این مسجد جامع را باهم مرور کنیم؛ شما هر‌جایی از شهر یزد که باشید می‌توانید به راحتی به خیابان امام خمینی و خیابان مسجد یزد برسید. تقریبا از هر‌جای شهر یزد به این خیابان که مرکز شهر قرار دارد تاکسی هست و به لحاظ دسترسی خیالتان کاملا راحت باشد!
هنر کارشیکاری / مسجد جامع یزد